EFES - Artemis Tapınağı 'Temple of Artemis Ephesus'

Efes Antik Kenti gezimizi kaldığımız yerden anlatmaya devam ediyorum. Şimdi sırası ile Efes bölgesi içinde yer alan; Ayasuluk’ daki Artemis Tapınağı, St. Jean Bazilikası, İsabey Camii, Meryem Ana Kilisesi ve son olarak da Selçuk Müzesi ziyaretlerimize yer vereceğim. 

Dünyanın Yedi Harikası’ndan biri olan Artemis Tapınağı (Artemision) Efes’in Ana kült merkezidir. Anadolu’nun eski ana tanrıça (Kybele) geleneğine dayalı Artemis kültünün en büyük tapınağı Efes’de yer alır.

Efes sınırları içinde yer alan Artemis Tapınağı’nın bulunduğu alana gittiğimizde gördüğümüz bir sütun ve birkaç mermer parçası dışında bir şey olmasa da, kültsel anlamda Artemis’in önemi büyüktür.  Tamamen mermerden inşa edilmiş olan Artemis Tapınağı'ndan geriye kalanlar sadece bunlar.
Tapınak 120 senelik bir projenin eseri olarak, Lidya Kralı Kroisos tarafından başlatılmış. Dünya'nın yedi harikasını derleyen Sidon'lu Antipader tapınağı şöyle tarif etmiş.

"Mağrur Babil'in üstünde savaş arabaları için yol olan duvarını ve Alpheus'daki Zeus heykelini ve asma bahçeleri gördüm ve Güneşin kolosusunu ve yüksek piramitlerin devasa işçiliğini ve Mausolos'un engin mezarını; ama Artemis'in bulutlar üzerine kurulmuş evini gördüğümde diğer tüm harikalar parlaklıklarını kaybetti ve dedim ki "İşte! Olimpus'un dışında, Güneş hiç bu kadar büyük bir şeye bakmadı. " (Antipater, Yunan Antolojisi [IX.58]) - (Üstteki görsel: buradan (Artemis tapınağının 16. yüzyılda yapılmış renkli bir çizimi )

Bizanslı Philon ise tapınak için şunları yazmış:

"Kadim Babillilerin kudretli işçiliğini ve Mausoleus'in mezarını gördüm. Ama bulutlara doğru yükselen Efes'teki tapınağı gördüğümde, diğerlerinin tümü gölgede kalmıştı. "

M.Ö. 1050 yıllarında Yunanistan'dan gelen göçmenlerin de yaşamaya başladığı liman kenti Efes, M.Ö. 560 yılında Artemis Tapınağı çevresine taşınmış. Bugün gezilen Efes ise, Büyük İskender'in generallerinden Lysimakhos tarafından M.Ö. 300 yıllarında kurulmuş.

Artemis Tapınağı içinde birçok sanat eseri vardı. Ünlü Yunan heykeltıraşlar Polyclitus, Pheidias, Cresilas, ve Phradmon tarafından yapılmış heykellerle, tablolarla ve altın ve gümüşle bezenmiş kolonlarla donatılmıştı. Sanatçılar en güzel heykeli yaratmak için birbirleri ile yarışırlardı. Bu heykellerin büyük bir çoğunluğu Efes şehrini kurduğu söylenen Amazonlar'ın heykelleriydi. Hayal edince nasıl muhteşem olduğunu düşünebiliyor insan. 

Efes Tanrıçası Artemis’in Kült Heykeli

Antik dünyanın en etkileyici kültlerinden biri olan Efes Artemis Kültü.

Tanrıça Artemis tüm Akdeniz’de bereket tanrıçası olarak tapınım görmüş. Efes Artemis’inin ikonografisi, Prytanetion’da bulunan heykellerden biridir. Artemis Heykeli, Anadolu Tanrıçaları’nın taşıdığı önemli özelliklerden biri olan; dar elbisesi, üst gövdesini kaplayan göğüsleri ve kenti simgeleyen uzun tacı ile göz kamaştırıyor. 

Atinalı Athenagoras, Efes'teki baş Artemis heykelinin yaratıcısı olarak Daedalus'un öğrencisi Endoeus 'un ismini vermiştir.

Uygun iklimiyle doğu ile batının buluştuğu ayrıcalıklı konumun avantajını taşıyan Efes, Artemis Kültüne sahip olmanın önemini de yıllar boyunca yaşadı.  Efes, özellikle Augustus dönemi ve sonrasında çok önemli bir ticaret merkezi oldu. Bir banka, en önemli yerel arazi sahibi ve mülteciler için bir sığınak olarak çok işlevli olması nedeniyle, giderek bir yatırım aracı haline geldi.

Artemis tapınağı 381 yılına kadar işlevini sürdürse de Efes insanları kurtuluşa dayalı dini tasavvurlara yöneltmişti.

Yazılı kaynaklara göre; burası Aziz Paul’ün kentte 65’ten 68’e kadar üç yıl kaldığı, ünlü vaazlarını verdiği ve dinleyicilerine tek Tanrı inancını kucaklamalarını söylediği yerdir. 1. Yy.ın ilerleyen dönemlerinde Evanjelik Aziz John – himayesindeki efsanevi bakire Meryem ile birlikte – Efes’e gelmiş ve sonunda Ayasulus Tepesi’ne gömülmüştür. Mısır Tanrısı Serapis ve Hıristiyan İsa Mesih’e yönelim daha fazla olmuştur. Böylece eski resmi kültler popüler birer alternatif haline dönüşmüştür.

MS 300 yılında İmparator I. Theodosius döneminde imparatorlukta yaşayan herkese Katolik inanç dayatılmış ve paganizm ‘resmen’ ölmüştür. Hıristiyanlığın yayılmasıyla yükselen yeni görüş çok Tanrı’lı kültün varlığını tarih sahnesinden silerken yerine Hıristiyan kiliseleri açar.  3. Ekümenük Konsül Efes’te gerçekleştir. ( İznik 'te 7. Konsül Toplanıyor. bkz.) 

Bir zamanlar var olan Artemis Tapınağının bulunduğu alandan Selçuk Kalesi'nin görüntüsü..

10. Yy. ın başında Ayasuluk Tepesi’nin zirvesinde ikinci bir Bizans yerleşmesi gerçekleşir. Hıristiyanlığın yayılmasıyla yükselen bu yeni görüş, çok tanrılı kültün varlığına tanıklık eden tüm yapıların aşamalı olarak terk edilmesine ve yerlerine Hıristiyan Kiliselerinin inşa edilmesine yol açar. Güç ilişkilerinin değişimi 11. Ve 13. yy.'larda kendini gösterir.  Bu alanda yaşam 14. Yy. a değin sürer. Efes/ Ayasuluk’da Altaluoga yerleşmesinin merkezi Aziz John Bazilikası etrafına konuşlanır.  

1304 yılında Efes Türklerin eline geçer.  Ancak Hıristiyan Hac yolculuğu için önemli bir merkez olmayı sürdürür ve Kutsal topraklar üzerinde sayısız gezgin tarafından ziyaret edilir. Efes Aydın şehzadelerinin en önemli limanıdır. 1348 den sonra İmparatorluklarının başkenti olmuştur. Selçuk Emirliği Aydınoğullarının hükmünde 14. 15. Yy. başlarına kadar refah içinde geçer. 1402 yılında kent Timur emrindeki Moğolların saldırısına uğrar.

Osmanlı’lar 1425 yılında kenti fetheder. 15 yıl süren refah hayattan sonra gerileme başlar. Aydınoğulları'nın merkezi olan Ayasuluk, 16.Yüzyıl'dan itibaren giderek küçülmeye başlar.  17.yy. da ise hastalıkların kol gezdiği bu viran olmuş büyük şehirde sadece 100 kişi yaşar. Ve 20. Yy'a gelindiğinde eski görkemli kent (yıkıntıların hammaddeye dönüşümüyle.. Türk gezgin Evliya Çelebi ve yabancı gezginler tanımını yapmakta ) küllerinden yeniden doğar adeta. 

1923 yılında Cumhuriyetimizin kuruluşundan sonra bu bölge Selçuk adını alır ve bugün 30.000 kişilik nüfusa sahip turistik bir yer haline gelir.

Şimdi kısaca verdiğimiz  bu tarihi bilgiler ve Artemis Tapınağına ait  görüntülerden sonra İ.Ö. 3. bine tarihlenen en erken yerleşim ile Bizans Devrine ait, Hıristiyanlık dünyası için büyük önem taşıyan St. Jean Kilisesi ve Bazilikası’nın bulunduğu  Ayasuluk Tepesine gideceğiz ve  bir de görüntülerimizle Ayasuluk'dan sesleneceğiz sizlere :)

Esin Bozdemir

Efes 1. bölüm

' Antik Efes'e İmparatorlar 

Diyarına Yolculuk'

Bizi izlemeye devam edin..

Not: (En üstteki fotoğrafta sırası ile ziyaret edeceğimiz ören yerleri görülmektedir. Artemis Tapınağına ait sütunun hemen arkasında Ayasuluk Tepesinde görülen yer: St. Jean Kilisesi ve Bazilikası, en üstteki kale: Selçuk Kalesi, Artemis Tapınağı'yla Saint Jean Kilisesi arasındaki yapı ise İsabey Camii yer almaktadır.)